πανσλαβισμός

Πολιτική και πολιτιστική κίνηση, της οποίας η ιδεολογική αφετηρία πρέπει να αναζητηθεί στους τελευταίους αιώνες του Μεσαίωνα. Ο όρος π. δεν είναι σλαβικός (προτάθηκε από τον Χέρκελ το 1826) και το περιεχόμενο του δεν είναι πάντοτε σαφές. Η θεωρία για τη μεσσιανική αποστολή της Ρωσίας πρέπει ίσως να αναζητηθεί στην παράδοση της Τρίτης Ρώμης, η οποία δημιουργήθηκε από ορθόδοξους κληρικούς μετά την ενωτική Σύνοδο της Φλωρεντίας (1439) και προπάντων ύστερα από τον γάμο του τσάρου της Μοσκοβίας Ιβάν Γ’ (1462-1505) με τη Σοφία Παλαιολογίνα, την ανιψιά του τελευταίου Βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. Το δόγμα της Τρίτης Ρώμης και του προορισμού της Ρωσίας να αναλάβει την παγκόσμια διακυβέρνηση, την τελευταία γήινη βασιλεία, διαμορφώθηκε στις αρχές του 16ου αι. από τον Φιλόθεο, μοναχό της μονής Ελεάζαρ στο Πσκοφ. Την ίδια περίπου εποχή ταυτίζεται στα ρωσικά κείμενα και στις αντιλήψεις ορθόδοξων κληρικών και οραματιστών η συχνή στα εσχατολογικά κείμενα αναφορά στο ξανθό γένος, που συγχέεται με το «ρωσικό γένος», μάλλον από αντιγραφικό λάθος των ρωσικών κειμένων (ruskij rob [= ρωσικό γένος] αντί rusij rob [= ξανθό γένος]). Το ξανθό γένος είναι προορισμένο να διώξει τους Οθωμανούς από την Κωνσταντινούπολη και να αναλάβει να συνεχίσει και να ολοκληρώσει το ιδανικό της παγκοσμιότητας που ενσάρκωνε άλλοτε ο Βυζαντινός αυτοκράτορας. Στις αρχές του 17ου αι. οι υπόδουλοι λαοί της Βαλκανικής και ειδικότερα οι Έλληνες ταύτιζαν ήδη το ξανθό γένος με τους Ρώσους (Ματθαίος Μυρέων, 1618), πειθόμενοι περισσότερο από την ορθοδοξία της Ρωσίας παρά από την ενδεχόμενη αντιτουρκική πολιτική της Μοσκοβίας (την εποχή αυτή δεν έχουν συνειδητοποιηθεί ακόμα τα ρωσικά σχέδια για την κάθοδο προς τον νότο). Ωστόσο, τη θεωρία της Τρίτης Ρώμης πολέμησε έντονα ο μεγάλος Κροάτης φιλόλογος, πολιτικός και θεολόγος Γκεόργκι Κριζάνιτς (1618 ; –1683), ο οποίος δεν οραματίστηκε μια Ρωσία επικεφαλής του ορθόδοξου κόσμου, αλλά μια Ρωσία επικεφαλής γενικά του σλαβικού κόσμου, άσχετα από το δόγμα. Η στάση αυτή υπαγορεύτηκε από τον καθολικισμό του Κριζάνιτς (είχε σπουδάσει στο Κολέγιο του Αγίου Αθανασίου στη Ρώμη) και την αποστολή για τη διάδοσή του, που είχε αναλάβει για λογαριασμό της Congregatio de Propaganda Fide στη Ρωσία. Αν και οι εργασίες του, που έγραψε στη Ρωσία, δεν τυπώθηκαν και είχαν εκεί ιδιαίτερη απήχηση, ο Κριζάνιτς πρέπει να θεωρηθεί ως ο πατέρας του π., επειδή πρώτος αυτός διαμόρφωσε τη νέα, μεσσιανική αποστολή της Μόσχας στο σπουδαιότερο έργο του, Τα Πολιτικά, γραμμένο στη Σιβηρία το 1663-65. Με τη στροφή της πολιτικής του Μεγάλου Πέτρου προς τη Δύση για τον εξευρωπαϊσμό της Ρωσίας παρατηρήθηκε κάποια απομάκρυνση από την αυτοκρατορική βυζαντινή παράδοση, τις ιδέες για την Τρίτη Ρώμη κλπ. Ύστερα όμως από την υιοθέτηση της ανατολικής πολιτικής της Μεγάλης Αικατερίνης, ξαναγύρισε στην ανώτερη ρωσική τάξη η τάση για τη σύνδεση των πεπρωμένων της χώρας με την ανασύσταση της ανατολικής αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης. Δεν έφτασε ωστόσο η στιγμή της στροφής των Ρώσων προς τους σλαβικούς λαούς της ανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων· με την Πολωνία η Ρωσία βρισκόταν σε πατροπαράδοτη έχθρα, επιδιώκοντας πάντοτε τον διαμελισμό της, ενώ από την άλλη ούτε σλαβική συνείδηση είχε ακόμα εμφανιστεί στους Σέρβους και στους Βουλγάρους ούτε ήταν δυνατό να γίνει σκέψη για τον προσεταιρισμό των Κροατών και των Σλοβένων, που είχαν προ πολλού περάσει στη δικαιοδοσία της αυστριακής αυτοκρατορίας. Οι ναπολεόντειοι πόλεμοι όμως και η γενική εθνική αφύπνιση των λαών στην Ευρώπη αναζωπύρωσαν, με άλλη, συγχρονισμένη μορφή, τις παλαιές μεσσιανικές αντιλήψεις για τη σλαβική φυλή. Οι ιδέες καλλιεργούνται πρώτα στους σλαβικούς λαούς που υπάγονταν στους Αψβούργους. Ο Τσέχος φιλόλογος Γιόζεφ Ντομπρόφσκι (1753 – 1829) θεμελιώνει τη σλαβική φιλολογική επιστήμη και δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη δημιουργία φυλετικού ενδιαφέροντος μεταξύ των Σλάβων διανοουμένων. Ο Σλοβένος Βαρθολομαίος Κόπιταρ (1780 – 1844) συμβάλλει, από κοινού με τον φιλόλογο Βουκ Κάρατζιτς (1787 – 1864), στη συλλογή και στην έκδοση σερβικών δημοτικών τραγουδιών. Ο Σλοβάκος ποιητής Γιόζεφ Κόλαρ (1793 – 1852) δημοσιεύει το 1824 συλλογή 600 σονέτων, που εξυμνούν τον σλαβισμό και θρηνούν την πρόοδο των Γερμανών εις βάρος των ομοφύλων του. Σημαντικό σταθμό στην ανάπτυξη του π. αποτέλεσε το πρώτο Σλαβικό Συνέδριο, στην Πράγα, που συνιστά την πρώτη επίσημη εκδήλωση πραγματικής αλληλεγγύης μεταξύ των διαφόρων σλαβικών λαών. Η στάση του Φράντσισεκ Παλάτσκι για τον λεγόμενο αυστροσλαβισμό δεν μπόρεσε να αποσπάσει από τη Ρωσία –για να την παραχωρήσει στην αψβουργική Αυστρία– την ηγεσία του σλαβικού κόσμου. Άλλωστε, ήδη από την εποχή της ήττας του Ναπολέοντα στη Μόσχα (1812), είχε αρχίσει στη Ρωσία να εκδηλώνεται ιδιαίτερο ενδιαφέρον μεταξύ των διανοουμένων για τις άλλες σλαβικές εθνότητες. Γύρω στα 1830 με 1860 μάλιστα, παράλληλα με τους Zapadniki (οπαδούς της Δύσης), κυριαρχούσαν και οι Stavjanqflli (σλαβόφιλοι), οι οποίοι επιζητούσαν να επηρεάσουν την πολιτική της πατρίδας τους προς την κατεύθυνση του εναγκαλισμού των άλλων σλαβικών λαών. Οι πρώτες επιτυχίες της τακτικής αυτής των σλαβόφιλων παρατηρούνται μετά τον Κριμαϊκό πόλεμο (1854-56), χάρη κυρίως στη δραστηριότητα του καθηγητή του Πανεπιστημίου της Μόσχας Μιχαήλ Πογκόντιν (1800 – 1875), ιδρυτή και στυλοβάτη της Σλαβικής Φιλανθρωπικής Επιτροπής (ιδρύθηκε στη Μόσχα το 1858 και εξαπλώθηκε στην Πετρούπολη, στο Κίεβο και στην Οδησσό). Εντυπωσιακή επιτυχία της Επιτροπής αυτής στάθηκε η Σλαβική Εθνογραφική Έκθεση της Μόσχας (1867), που αποτέλεσε επίσημη προβολή του π. και πρώτη εκδήλωση της ρωσικής κυβέρνησης για το Σλαβικό ζήτημα, γεγονός που έδωσε την ευκαιρία σε πλήθος Ρώσων διανοουμένων, αυλικών και πολιτικών να πυκνώσουν τις τάξεις των παλαιών σλαβόφιλων (των οποίων ηγέτης ήταν ο Ιβάν Αξάκοφ: 1823 – 1886) και των εκπροσώπων του νέου π., ο οποίος προτιμά να στραφεί όχι πια προς τους καθολικούς Σλάβους, αλλά προς τους ορθόδοξους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ο αναγκαστικός αυτός περιορισμός –που τον επέβαλαν κυρίως οι πολωνικές εξεγέρσεις του 1830-31 και του 1863 εναντίον της ρωσικής καταπίεσης– διευκόλυνε την αποδοχή εκ μέρους της ρωσικής αυλής ορισμένων σημείων του νέου πανσλαβιστικού προγράμματος. Εκπρόσωποι του κινήματος αυτού ήταν ο δημοσιογράφος Μιχαήλ Κατκόφ (1818 – 1887), ο πανίσχυρος πολιτικός Κονσταντίν Πομπεδονόστσεφ (1827 – 1908), ο μεγάλος Ρώσος μυθιστοριογράφος Φιοντόρ Ντοστογέφσκι και ο κυριότερος απολογητής του π., ο συγγραφέας Nικολάι Γιακόβλεβιτς Ντανιλέφσκι (1822 – 1885). Το 1871 εκδόθηκε το βιβλίο του Ντανιλέφσκι Rossija i Europa (Η Ρωσία και η Ευρώπη), που θεωρήθηκε η «βίβλος» του π. Εκεί υποστηριζόταν ότι οι σλαβικοί λαοί θα έπρεπε στο μέλλον να οργανωθούν σε ομοσπονδία –στην οποία αναγκαστικά θα συμμετείχαν οι Ούγγροι, οι Ρουμάνοι και οι Έλληνες–, που θα εκτεινόταν από την Αδριατική μέχρι τον Ειρηνικό και από τον Αρκτικό μέχρι το Αιγαίο. Επικεφαλής της ένωσης αυτής, που θα στηριζόταν στην αρχή των εθνοτήτων, θα έμπαινε η Ρωσία, με ομοσπονδιακή πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη. Μόνο έτσι, κατά τον Ντανιλέφσκι, θα λυνόταν και το Σλαβικό και το Ανατολικό ζήτημα. Αν και δεν είναι γνήσιος οπαδός του π., συμφωνούσε σε ορισμένα σημεία των απόψεων Ντανιλέφσκι και ο Κονσταντίν Λεόντιεφ (1831 – 1891), ο οποίος ωστόσο τοποθετούσε το κέντρο του ιδεολογικού του προγράμματος στην Ορθοδοξία και στους υπόδουλους τότε στους Τούρκους ορθόδοξους, σλαβικούς και μη, λαούς. Τούτο οφειλόταν στις εγγενείς δυσκολίες μιας ένωσης με τους «δυτικούς» Σλάβους, οι οποίοι δεν ήταν μόνο καθολικοί, αλλά και φιλελεύθεροι, αντίθετοι προς το παραδοσιακό συγκεντρωτικό καθεστώς της Ρωσίας. Αναγκαστικά λοιπόν η ρωσική πολιτική, που περιλάμβανε στο μακρόπνοο πρόγραμμά της και πανσλαβικούς στόχους, περιόρισε την προσοχή της στα Βαλκάνια, επιδιώκοντας, με τη συνεχή διείσδυση στην περιοχή αυτή, να μονοπωλήσει την υπόθεση της εθνικής αποκατάστασης των Βαλκανίων. Στο πλαίσιο της πολιτικής αυτής πρέπει να ενταχθεί η ρωσική στάση στη διαμάχη του οικουμενικού πατριαρχείου και των Βουλγάρων μετά την ίδρυση της Βουλγαρικής Εξαρχίας (1870), στις αιματηρές επαναστάσεις της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης (1875), στον σερβοτουρκικό πόλεμο (1876) και κυρίως στον ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1878 και την περιβόητη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (3 Μαρτίου του 1878). Η ιδέα του π. εξακολούθησε να εμπνέει τους Ρώσους πολιτικούς και μετά την αποτυχία τους στο συνέδριο του Βερολίνου (Ιούλιος 1878), καθώς επίσης και μετά την ήττα της Ρωσίας στον ρωσοϊαπωνικό πόλεμο του 1904-5. Μόνο μετά τον A’ Παγκόσμιο πόλεμο και την έκρηξη της Οκτωβριανής επανάστασης του 1917 φάνηκε –και διακηρύχθηκε επίσημα από το μπολσεβίκικο καθεστώς– ότι οι παλαιοί πανσλαβικοί προσανατολισμοί της ρωσικής πολιτικής δεν θα αποτελούσαν πια μέρος του ρωσικού πολιτικού προγράμματος, άσχετα αν μερικοί διακρίνουν ενίοτε πανσλαβιστικές τάσεις σε μερικές επεκτατικές ενέργειες της Ρωσίας αμέσως με τη λήξη του B’ Παγκοσμίου πολέμου (προσάρτηση Βεσσαραβίας κλπ.).

* * *

ο

ιδεολογία και κίνηση που άκμασε κατά τον 19ο και στις αρχές τού 20ού αιώνα, αποσκοπούσε στην πολιτική συνένωση όλων τών Σλάβων και είχε, ανάλογα με τις συγκεκριμένες κάθε φορά συνθήκες και συγκυρίες, φιλελεύθεροεπαναστατικό ή αντιδραστικό-σωβινιστικό χαρακτήρα.

[ΕΤΥΜΟΛ. < παν-* + Σλάβος + -ισμός*. Η λ. μαρτυρείται από το 1855 στον Ικέσιο Λάτρη].